Detale - Żelazna 66

Żelazna 66

Kamienica wyjątkowych detali

Kamienica przy ul. Żelaznej 66 jest dobrze znana miłośnikom historycznej architektury w Warszawie. To jeden z najbardziej charakterystycznych wolskich tzw. ostańców – reliktów przedwojennej zabudowy zachowanych we współczesnym krajobrazie miasta. Stojąca na rogu ulic Żelaznej i Krochmalnej, tworzy wraz z przylegającą doń od wschodu kamienicą przy ul. Krochmalnej 46 nieduży ocalały blok przedwojennej zabudowy i wraz z domem pod adresem ul. Żelazna 64 flankuje wlot Krochmalnej. Obiekt został ukończony w 1911 r., wzniesiono go dla Chaima Gerkowicza (Herkowicza) vel Herkowitza (?) [il. 1].

Autorka tekstu i zdjęć: Katarzyna Komar-Michalczyk

Mury szepczą o historii

co słychać z zewnątrz?

Obecnie jest to dom trzypiętrowy od frontu – czwarta kondygnacja od frontu została utracona w czasie wojny, jej śladem są zachowane nad obecnym trzecim piętrem w przedostatnich skrajnych osiach elewacji od strony ulic Żelaznej i Krochmalnej wsporniki balkonów. Od podwórza przetrwały cztery pierwotne piętra obiektu. Budynek uzyskał asymetryczną bryłę – do ulicy Żelaznej przylega krótsza, pięcioosiowa elewacja, od strony ulicy Krochmalnej elewacja jest sześcioosiowa. Jednoosiowy narożnik jest ścięty – podobnie jak w naprzeciwległej kamienicy przy ul. Żelaznej 66 – i ponad parterem podkreślony wykuszem poprowadzonym przez wszystkie wyższe kondygnacje. Każda z elewacji ma inną dyspozycję i układ okien – ich różna wielkość i kształt to jeden z elementów wyróżniających obiekt. Charakterystyczna triada okien urozmaica trzy skrajne północne osie elewacji od strony ulicy Żelaznej, okna środkowe triady wyposażone są w balkony na wszystkich trzech piętrach, przy czym balkon na drugim piętrze jest wtórny. Elewację od strony ulicy Krochmalnej przecina w drugiej zachodniej osi pseudoryzalit klatki schodowej, nieznacznie nadwieszony nad parterem, przedostatnia wschodnia oś zaakcentowana jest balkonami, z których do dziś przetrwały dwa – na pierwszym i drugim piętrze. Okna pseudoryzalitu zostały interesująco zróżnicowane – w przyziemiu widać zarys obecnie zamalowanego okna termalnego, między parterem a pierwszym piętrem przebito dwa wąskie równoległe okna w formie stojących prostokątów, okna dwóch kolejnych wyższych poziomów zamknięto łukiem spłaszczonym, a wąskie wysokie okno doświetlające ostatnią kondygnację – łukiem pełnym. Stolarka otworów okiennych obu przyulicznych elewacji również stanowi jeden z charakterystycznych elementów zewnętrznego wystroju budynku – okna do pomieszczeń mieszkalnych są częściowo pierwotne, drewniane, skrzynkowe. Wypełnienia balustrad balkonów udekorowano metalowymi wieńcami laurowymi (?) – zachowane są dwa takie wieńce od Żelaznej i dwa od Krochmalnej ulicy. Pierwotnie elewacje były boniowane, do dziś przetrwały tylko szczątkowe fragmenty tego pokrycia, m.in. na wysokości drugiego piętra elewacji wykusza. Zachowane są – także szczątkowo – opaski wokół okien. W szczycie północnej elewacji znajdują się inicjały dawnego właściciela (?). W szczycie pseudoryzalitu klatki schodowej od strony ulicy Krochmalnej widnieje data „1911”. Na ścianie po obu stronach wlotu przejazdu bramnego przetrwały metalowe uchwyty na latarnie/flagi, uchwyt do latarni można dostrzec także na ścianie wykusza narożnikowego, na wysokości pierwszego piętra. W przyziemiu od frontu znajdowały się co najmniej trzy lokale użytkowe – z wejściami ulokowanymi w obu elewacjach przyulicznych i w narożniku. W skrajnej północnej osi elewacji od ulicy Żelaznej zlokalizowany został przejazd bramny, którego otwór – dziś zasłonięty wtórnie metalową kratą – pierwotnie zamknięty był prawdopodobnie drewnianymi dwuskrzydłowymi wrotami z dekoracyjnymi owalnymi przeszkleniami (ocena na podst. zdjęcia archiwalnego). Wejście na służbową/techniczną klatkę schodową, dziś niedostępną (wg ustnej informacji w 2017 r. doszło do jej zawalenia się), o drewnianym wystroju, prowadziło z podwórza – drzwi, obecnie zamurowane, umieszczono w ściętym narożniku na styku dwóch skrzydeł kamienicy. W północnej elewacji podwórzowej umieszczono wejście (obecnie nieużytkowane) do lokalu usługowego dostępnego także od strony ulicy Krochmalnej. Wejście na główną klatkę schodową wiedzie z przejazdu bramnego, drzwi na klatkę umieszczone są po prawej stronie.

Szlakiem „gorsecików"

opis klatki schodowej

Podobnie jak na zewnątrz obiektu [il. 2], także w środku przetrwało wiele elementów pierwotnego wystroju. Przed wejściem na główną klatkę schodową znajduje się próg obłożony płytami marmuru Carrara bianco ordinario. Wydłużony przedsionek, przecięty biegiem wyrównawczym schodów, oraz kolejne podesty pięter i półpięter głównej klatki schodowej wyłożone są ceramicznymi płytkami tzw. gorsecikami w kolorach białym, szarym i czarnym, ułożonymi w rodzaj prostej „kratownicy”/„siatki” [il. 3, 3a, 3b]. Poza niewielkimi ubytkami uzupełnionymi wylewką betonową oraz silnym zabrudzeniem płytek (kamienica od kilkunastu lat jest wysiedlona) stan tych posadzek jest dobry. Balustrady schodów nie zachowały się [il. 4, 4a, 4b]. W kilku przypadkach przetrwały drzwi z klatki schodowej do mieszkań, jednak znajdują się one w stanie daleko posuniętej destrukcji. Proste ościeżnice zwieńczone są supraportami zamkniętymi profilem o wypiętrzonej części środkowej. W polu supraport znajdują się wieńce laurowe (?) i girlandy o końcach przeplecionych przez małe koła, profil zamykający dekorowany jest rodzajem silnie przetworzonego kimationu lub ciągu liści [il. 5, 5a, 5b]. Dwuskrzydłowe drzwi urozmaicone są płycinami z dekoracją listwową i geometryczno-floralną [il. 6, 6a]. Na niektórych ościeżnicach dostrzec można ślady po mezuzach.

il.2

il.3, 3a, 3b

il.4, 4a, 4b

il.5, 5a, 5b

il.6, 6a

Bogactwo detali

o zachowanych elementach wystroju mieszkań

il.7, 7a, 7b

il.8, 8a, 8b

il.9, 9a, 9b

il.10

Co szczególnie cenne, zachowane są także częściowo detale pierwotnego wystroju oraz elementy wyposażenia mieszkań. Na sufitach znajdują się – w różnym stopniu zachowane – sztukaterie – czasem to tylko rozety, a niekiedy rozbudowane formy obejmujące cały sufit. Na innych sufitach oraz ścianach dostrzec można – najczęściej pod wtórnymi warstwami farby – dekoracje malarskie, także wykonane z pomocą szablonu (*1). W jednym z mieszkań dostępnych z głównej klatki schodowej, w skrzydle od strony ulicy Krochmalnej – w kuchni, krótkim korytarzyku między kuchnią a WC oraz w samym WC – można zobaczyć posadzkę wyłożoną heksagonalnymi płytkami w kolorach czerwonym i żółtym o wym. 7 x 7 cm, ułożonymi w centrycznie kształty. Posadzka ta w pomieszczeniu kuchennym jest niemal w całości przykryta linoleum [il. 7, 7a, 7b]. Poza tym w tym i innych mieszkaniach na podłodze ułożony jest parkiet taflowy, klepka lub deski [il. 8, 8a, 8b]. W kilku mieszkaniach zachowane są piece kaflowe, o secesyjnej formach i takiejże dekoracji kafli [il. 9, 9a, 9b], a w pomieszczeniach kuchennych – dawne kuchnie węglowe, w różnym stanie zachowania, z białych kafli, z fryzem z kafli o dekoracji geometryczno-floralnej lub bez [il. 10]. W jednym z lokali usługowych w parterze posadzka z małych kwadratowych czarnych i białych płytek ułożonych w szachownicę (*2).

(*1) Informacja o dekoracjach malarskich/szablonowych za profilem Facebook „Zapomniane historie Warszawy” (dostęp: 21.07.2024).
(*2) Informacja o stanie zachowania lokalu usługowego w parterze za profilem Facebook „Zapomniane historie Warszawy” (dostęp: 21.07.2024).

Portal do innego świata

czyli kilka słów o przejeździe bramnym

Przejazd bramny jest trójprzęsłowy, dzielony lizenami, zamknięty stropem z fasetami [il. 11, 11a, 11b]. Belki stropu zostały wsparte na wydatnych konsolach ozdobionych dekoracją sztukatorską. Dekoracja sztukatorska znajduje się także na stropie przejazdu oraz jego ścianach – w górnej części – tworzy rodzaj pasowego, dzielonego na pola fryzu. Ściany przejazdu (a także powierzchnie lizen wydzielających przęsła przejazdu) do około połowy wysokości pokryto płytkami ceramicznymi: u dołu na styku z nawierzchnią przejazdu płytki fasetowe, tzw. holkele, w kolorze szarym; wyżej w charakterze cokołu biegnie pas płytek kwadratowych w kolorze granatowym o reliefowej dekoracji pasowej w górnej części; ponad nimi znajdują się cztery pasy kwadratowych gładkich płytek granatowych, nad którymi z kolei pas kwadratowych płytek z dekoracyjnym motywem w duchu secesji (na ciemnozielonym tle niebieskie koło wypełnione pomarańczowym motywem geometrycznym), jeszcze wyżej pas pomarańczowych płytek w formie leżącego prostokąta; nad nimi cztery pasy kwadratowych płytek niebieskich i ta część realizacji zwieńczona jest rodzajem fryzu – z kwadratowych płytek w kolorze niebieskim z dekoracyjnym reliefowym motywem w kolorze białym, układającym się na czterech ułożonych obok siebie płytkach w rodzaj roślinnego wieńca z podwieszoną wstęgą; całość zamyka od góry pas gładkich kwadratowych płytek w kolorze niebieskim [il. 12, 12a, 12b, 12c, 12d]. Realizacja jest skrajnie zniszczona, zwłaszcza po prawej stronie przejazdu, widoczne są ubytki płytek na dużych powierzchniach ścian, zarysowania, obtłuczenia płytek, w niektórych przypadkach zachowanych tylko fragmentarycznie, duże zabrudzenie napisami pseudograffiti, naklejonymi reklamami etc. W odciskach w zaprawie można dostrzec charakterystyczne odbicia rewersów płytek – „strunowe”, gdzieniegdzie z widoczną nazwą producenta RAKO (*3). Sygnatura ta odsyła do jednego z największych i najdłużej działających producentów wyrobów ceramicznych, w tym posadzkowych i ściennych płytek, na terenie Czech – Rakonitzer Tonwaren Fabrik RAKO w Rakovniku. Początek firmy sięga 1883 r., produkcja (znacjonalizowana) była kontynuowana po II wojnie światowej, a obecnie marka RAKO funkcjonuje w ramach austriackiej spółki/grupy Lassersberger (*4). Płytki RAKO należą w Warszawie do rzadkości, przy czym wśród nielicznych ich tutejszych reprezentacji znajduje się wybitnie spektakularna realizacja – ścienna i posadzkowa ceramiczna okładzina tzw. Łaźni pod Messalką przy Krakowskim Przedmieściu 16/18.

(*3) Za potwierdzenie tego producenta podziękowania kieruję do Agnieszki Partridge.

(*4) O historii fabryki por. np.: A. Partridge, Potęga ornamentu. Europejska ceramika artystyczna w budownictwie z lat 1840-1939 i jej przykłady w obiektach architektury Krakowa, Kraków 2017, s. 197-200; Z. Čižmář, RAKO historie od založení 1883 do současnosti / History of RAKO from 1883 till now this, Plzeň 2013 [online] https://www.rako.cz/file/edee/o-nas/predstaveni-spolecnosti/historie/lb_kniha_130let_final.pdf (dostęp: 21.07.2024); Rako.cz [online], https://www.rako.cz/pl/o-nas/prezentacja-firmy/aktualnie (dostęp: 21.07.2024).

il.11, 11a, 11b

il.12, 12a, 12b, 12c, 12d

Patrz pod nogi

czyli o posadzkowych płytkach

il.13, 13a, 13b,13c, 13d

Nawierzchnia przejazdu bramnego pokryta jest kwadratowymi czteropolowymi płytkami bramowymi o wym. 13,5 x 13,5 cm2 w kolorze ciemnożółtym (niektóre nieco ciemniejsze – różnice w rodzaju glinki/udziale pigmentu) – jak w sąsiedniej kamienicy przy ul. Krochmalnej 46. W środkowej i najszerszej części realizacji płytki ułożone ukośnie, zaś obustronnie wzdłuż ścian – prosto (również jak przy ul. Krochmalnej 46) [il. 13, 13a, 13b, 13c, 13d]. Realizacja ta znajduje się dziś w stanie daleko posuniętej destrukcji; od strony wjazdu i wyjazdu z prześwitu bramnego widać rozległe ubytki płytek na dużej powierzchni. W zaprawie widoczne są odciski rewersów płytek ze znakiem firmowym/nazwą producenta: THEMENAU. Nazwa ta odsyła do jednego z najważniejszych producentów ceramiki budowlanej w dawnej monarchii austro-węgierskiej – Tonwaren Fabrik (Thonwaarenfabrik) z miejscowości niegdyś o nazwie Unter-Themenau, a dziś Poštorná (ob. część miasta Břeclav, Czechy). Początki fabryki (*5) – wówczas cegielni – sięgają 1867 r., należała ona do ks. Johanna II von Liechtenstein. W końcu XIX w. profil działalności rozszerzono, m.in. o płytki posadzkowe, a przed I wojną światową prowadzono cztery działy: płytek chodnikowych i mozaikowych / produktów z kamionki i klinkieru / dachówek, łupku, produktów drenażowych i bloczków budowlanych / płytek ściennych i innych produktów glazurowanych. Wyroby firmy były bardzo popularne w Europie. W 1907 r. doszło do połączenia fabryki z innym uznanym producentem budowlanych wyrobów ceramicznych – wspomnianą wyżej Rakonitzer Tonwaren Fabrik RAKO. Większość fabrycznego wyposażenia wywieziono do Rakovnika, a zakłady w Unter-Themenau zaczęły podupadać. Płytki wyprodukowane przez fabrykę z Unter-Themenau oznaczano na rewersie i/lub awersie najczęściej „Fabrik Themenau”, także „Fürst Liechtenstein Fabrik Unt.Themenau” lub literą „L”4. Po II wojnie światowej fabrykę – wówczas w Poštornie – upaństwowiono, od lat 50. XX w. zakład działał jako samodzielne przedsiębiorstwo; był największym w Czechosłowacji producentem ceramiki chemicznej. Kamienica przy ul. Żelaznej 66 miała wyjątkowe szczęście ocaleć z pożogi II wojny światowej, przetrwała też powojenne wyburzenia i zmiany w tkance miasta. Zarówno na zewnątrz, jak i w środku obiektu ocalało stosunkowo dużo różnorodnych, interesujących elementów pierwotnego wystroju. W lipcu 2019 r. na wniosek Stowarzyszenia „Kamień i co?” obiekt został wpisany do rejestru zabytków – wraz z terenem posesji – pod numerem A-1514.

W tekście wykorzystano materiały pozyskane w trakcie projektu Dziedzictwo niedostrzegane – historyczne posadzki Warszawy (1850-1939), realizowanego przez autorkę w 2021 r. ramach stypendium artystycznego m.st. Warszawy.

(*5) Zarys historii fabryki na podst.: A. Partridge, Potęga ornamentu. Europejska ceramika artystyczna w budownictwie z lat 1840-1939 i jej przykłady w obiektach architektury Krakowa, Kraków 2017, s. 200-203; Keramika Poštorná, Historie [online], 2011, https://www.pkz-keramika.cz/de/historie.html (dostęp: 21.07.2024); D. Friedl, Fürst Liechtenstein’sche Tonwarenfabrik in Unter-Themenau [online], 2018.03, https://friedl.heim.at/Wanderwege/Bernhardsthal_Literatur.htm (dostęp: 21.07.2023).

Słowniczek architektoniczny

1. Osie elewacji – wyznaczone przez otwory okienne i drzwiowe umowne wertykalne linie na elewacji budynku

2. Wykusz – dwu- lub wielokątna dobudówka na zewnętrznej ścianie budynku, najczęściej nadwieszona nad niższymi kondygnacjami, o przeszklonych ścianach, zwieńczona własnym dachem, powiększająca wewnętrzną przestrzeń, do której jest dostawiona,

3. Ryzalit – część budynku wysunięta przed lico elewacji, powiększająca przestrzeń wewnętrzną, w odróżnieniu od pseudoryzalitu (ryzalitu pozornego), tworzonego przez zwiększenie grubości ścian budynku,

4. Okno termalne – okno zamknięte łukiem odcinkowym schodzącym do podstawy otworu okiennego

5. Boniowanie – zdobienie elewacji w postaci imitacji ciosów kamiennych, najczęściej wyprowadzone w tynku

6. Opaski okienne – obramienia otworów okiennych np. wyprowadzone w cegle, tynku etc.

7. Supraporta – dekoracyjny element akcentujący zwieńczenie otworu drzwiowego, zwykle panel wypełniony dekoracją rzeźbiarską, sztukatorską lub malarską

8. Girlanda – dekoracyjny, spleciony ciąg liści, kwiatów, owoców etc.

9. Płyciny – panele na elewacji budynku, na skrzydłach drzwi etc., często wypełnione dekoracją rzeźbiarską, malarską, intarsją

10. Mezuza – zwitek pergaminu z fragmentami Tory umieszczony w futerale, który przytwierdzano do zewnętrznej prawej ościeżnicy drzwi wejściowych domu/mieszkania

11. Sztukateria – dekoracja (geometryczna, floralna, figuralna) na stropie lub ścianach pomieszczeń, wyrobiona z mieszaniny m.in. wapna, gipsu, mączki marmurowej i kleju

12. Rozeta – kolista dekoracja w formie stylizowanego kwiatu, wyrobiona w tynku, sztukaterii, drewnie etc.

13. Parkiet taflowy – pokrycie posadzki ułożone z zestawionych dekoracyjnie obok siebie pojedynczych, najczęściej kwadratowych, elementów (tafli)

14. Fryz – pasowa dekoracja najczęściej w górnej części ściany (także: w porządkach klasycznych poziomy element belkowania między architrawem a gzymsem, wypełniony dekoracją)

15. Przęsło – część płaszczyzny ściany między dwiema pionowymi podporami

16. Lizena – pionowy element występujący przed lico ściany, bez głowicy i bazy, rytmizujący/urozmaicający płaszczyznę ściany

17. Faseta – w arch. zaokrąglony narożnik między sufitem a ścianą, czasem zdobiony dekoracją malarską lub sztukatorską

18. Konsola – in. wspornik, element podtrzymujący fragmenty belkowania, strop

19. Holkele – płytki cokołowe z fazą, „fasetowe”, stosowane w miejscu styku ściany i posadzki

20. Relief – wypukła bądź wklęsła dekoracja w płaszczyźnie obiektu z kamienia, drewna, metalu etc.

Oprac. z wykorzystaniem m.in. Słownika terminologicznego sztuk pięknych, red. K. Kubalska-Sulkiewicz, M. Bielska-Łach, A. Manteuffel-Szarota, Warszawa 1996

Bibliografia: Z. Čižmář, RAKO historie od založení 1883 do současnosti / History of RAKO from 1883 till now this, Plzeň 2013 [online], https://www.rako.cz/file/edee/o-nas/predstaveni-spolecnosti/historie/lb_kniha_130let_final.pdf (dostęp: 21.07.2024); D. Friedl, Fürst Liechtenstein’sche Tonwarenfabrik in Unter-Themenau [online], 2018.03, https://friedl.heim.at/Wanderwege/Bernhardsthal_Literatur.htm (dostęp: 21.07.2024); Keramika Poštorná, Historie [online], 2011, https://www.pkz-keramika.cz/de/historie.html (dostęp: 21.07.2024); P. Kilanowski, Utracone kamienice warszawskie doby wczesnego modernizmu (1909-1914), Warszawa 2021, s. 122 (Tab. 1); K. Komar-Michalczyk, karta dokumentacyjna posadzki kamienicy przy ul. Żelaznej 66, oprac. 1.11.2021, miejsce przechowywania: Biuro Stołecznego Konserwatora Zabytków; O. Łozińska, Kamienica przy ul. Żelaznej 66, w której urodził się Mieczysław Wajnberg – w rejestrze zabytków, Dzieje.pl [online], 6.08.2019, https://dzieje.pl/dziedzictwo-kulturowe/kamienica-przy-ul-zelaznej-66-w-ktorej-urodzil-sie-mieczyslaw-wajnberg-w-rejestrze (dostęp: 21.07.2024); M. Markowski, Żelazna 66 – zabytkowa kamienica Chaima Gerkowicza czeka na ratunek, MadWhite [online], https://www.whitemad.pl/zelazna-66-zabytkowa-kamienica-chaima-gerkowicza-czeka-na-ratunek/ (dostęp: 21.07.2024); Narodowy Instytut Dziedzictwa / Dział Zabytków Nieruchomych, karta ewid. nr 1904, Kamienica czynszowa [ul. Żelazna 66], oprac. A.J. Koseski, 2009; A. Partridge, Potęga ornamentu. Europejska ceramika artystyczna w budownictwie z lat 1840-1939 i jej przykłady w obiektach architektury Krakowa, Kraków 2017, s. 200-203; Rako.cz [online], https://www.rako.cz/pl/o-nas/prezentacja-firmy/aktualnie (dostęp: 21.07.2024); J. Theus, Przedwojenna kamienica przy ul. Żelaznej wpisana do rejestru zabytków. Ma ponad 100 lat, Wyborcza.pl / Warszawa [online], 6.08.2019, https://warszawa.wyborcza.pl/warszawa/
7,54420,25062640,kamienica-zelazna-66-wpisana-do-rejestru-zabytkow-urodzil-sie.html (dostęp: 21.07.2024).